सबैका गुरु श्यामप्रसाद - प्रा. हेमनाथ पौडेल

प्रा. हेमनाथ पौडेल

श्यामप्रसाद प्रगतिवादी धाराका मात्र होइन, समग्र नेपाली साहित्यकै मूर्धन्य स्रष्टा हुन् । उनले साहित्यका साथै साहित्येतर विभिन्न विधामा समेत सशक्त कलम चलाएका छन् । हालसम्मको ८७ बर्से जीवन अवधिमा उनले विचार, सृजना र सङ्गठनका माध्यमबाट नेपाली समाजको रूपान्तरणका लागि महŒवपूर्ण योगदान गरेका छन् । २००१ देखि लेखन प्रारम्भ गरेर हालसम्मका अवधिमा उनले सय भन्दा बढी कृतिको सृजना गरेर नेपाली साहित्य, खासगरी प्रगतिवादी साहित्यका क्षेत्रमा एउटा उचाइ प्राप्त गरेका छन् । उनको लेखनको औपचारिक यात्राले सात दशक लामो यात्रा पुरा गरेको छ । राणाकालीन अवधिदेखि हालसम्म नेपालको अग्रगामी परिवर्तनका लागि भएका हरेक आन्दोलन र अभियानमा उनी सरिक भएका छन् । पटक पटक काराबास र लामो भूमिगत जीवन भोग्न बाध्य श्यामप्रसाद नेपाली प्रगतिवादी साहित्यका स्वयंमा एउटा संस्था हुन् । प्रगतिशील लेखक सङ्घका संस्थापक अध्यक्षसमेत रहेका श्यामप्रसाद यस क्षेत्रका धरोहर नै हुन् । प्रगतिशील, जनवादी साहित्य सिर्जनाका माध्यमबाट समाजमा व्याप्त राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक, लैंगिक आदि विभेदपूर्ण अवस्थाको अन्त्य गर्दै समान, स्वतन्त्र, स्वाधीन र आत्मनिर्भर नेपाल राष्ट्रको निर्माणका निम्ति श्यामप्रसादले खेलेको भूमिका अतुलनीय छ । त्यसैले, अभियान, आन्दोलन र लेखनका माध्यमबाट उनले नेपाली साहित्य, राजनीति, पत्रकारिता र समाजसेवाका क्षेत्रमा पु¥याएको विशिष्ट योगदानको सम्मान गर्दै हाल नागरिक स्तरबाट अभिनन्दन गर्ने उद्देश्यले ‘साहित्यकार श्यामप्रसाद राष्ट्रिय अभिनन्दन मूल समिति’ र यससँग सम्बन्धित विभिन्न उपसमितिको निर्माण भएको छ । सो समितिले आज मिति २०७३ वैशाख २९ गते बुधबारका दिन २ बजे नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानको प्रेक्षालयमा दर्जनौँ संस्थाको समेत सहभागितामा भव्य समारोहबिच उनको राष्ट्रिय अभिनन्दन गर्दै छ । ढिलै भए पनि नागरिक स्तरबाट भएको यस प्रयासलाई प्रशंसनीय नै मान्नु पर्दछ । यसै सन्दर्भमा निकट भविष्यमै ‘श्यामप्रसाद ः व्यक्ति एक, दृष्टि अनेक’ नामक ग्रन्थको प्रकाशन गरी उनमा समर्पण गर्ने योजना पनि रहेको छ । यसका लागि उनका कृति र प्रवृत्तिको समीक्षा गरिएका तथा उनीसँग सहकार्य गर्दाका अनुभवसँग सम्बन्धित लेख, रचना समेत सम्बन्धित सबैसँग माग गरिएको छ । यसै सन्दर्भमा प्रस्तुत आलेखमा उनको सङ्क्षिप्त परिचय र योगदानलाई प्रकाश पार्न खोजिएको छ ।

श्यामप्रसाद १९८६ असार ६ गते मकवानपुर जिल्लाको मन्थली गाविसको सोलिथुम गाउँमा पिता योगनाथ र उनकी कान्छी श्रीमती हुतकुमारीका एक्लो सन्तानका रूपमा जन्मिएका हुन् । उनको न्वारानको नाम रननाथ थियो । सानामा उनलाई ‘काले’ भनेर बोलाउने गरेको र काले नाम नराम्रो भएको ठानी उनकी ठूलीआमाले श्याम भनेर बोलाउन थालेपछि साहित्यका क्षेत्रमा पनि उनी श्यामप्रसादबाटै परिचित हुन पुगेका हुन् । परिवारका साथ वीरगन्ज बसाइँ सरेकै साल पाँचै वर्षको उमेरमा आमा र तेह्र÷चौध वर्षको हुँदा बुबाको मृत्युशोक भोग्न बाध्य श्यामप्रसादले निम्न आर्थिक पृष्ठभूमिका कारण म्याट्रिकुलेसनमा मात्र सीमित रही उच्चशिक्षा हासिल गर्ने अवसर नपाए पनि स्वाध्यायनबाटै आफ्नो ज्ञानको सीमालाई व्यापक तुल्याएको पाइन्छ । ००१ सालदेखि साहित्यिक यात्रा सुरु गरी निरन्तर रूपमा साधनारत रहेका श्यामप्रसादले कविता, गीत, निबन्ध, समालोचना, डायरी, पत्रसाहित्य, बालसाहित्य आदिका साथै राजनीतिक, सामाजिक, शिक्षा–संस्कृति, स्वास्थ्य, प्रेम–विवाहलगायतका अनेकौँ विषयमा कलम चलाएका छन् । उनका हालसम्म सैद्धान्तिक र व्यावहारिक विषयका गरी सयभन्दा बढी कृतिहरू प्रकाशित छन् । साहित्य र साहित्येतर लेखनका विविध विषयमा कलम चलाउने श्यामप्रसादको सर्वाधिक उपलब्धिपूर्ण विधाचाहिँ निबन्ध हो । उनले ‘सन्देश’ (२००२) ‘कृषिउद्धार’ (२००३) ‘यथार्थवाद नै लिऊँ’ (२००६) ‘यहाँ समाजवाद छ’ (२००७) ‘के फाइदा र’ (२००७) एवं ‘मनुष्य जुनी’ (२००७) जस्ता कविता लेखेर ००७ सालपूर्व नै साहित्यिक क्षेत्रमा आपूmलाई सक्रिय बनाइसकेका थिए । उनको ‘बहिनीलाई चिठी’ (२००८) पत्रात्मक निबन्धको सँगालो पहिलो कृति हो भने ‘त“ तिमी, तपाईं–हजुर’ (२०१४) सर्वाधिक चर्चित निजात्मक निबन्धसङ्ग्रह हो । उनका ‘लेखक कसरी बन्ने ?’ (२००८) ‘साहित्यसम्बन्धी दुई–चार कुरा’ (२०२२), ‘साहित्यका पात्रपात्रीहरू’ (२०३९) ‘साहित्य फा“टका मेरा केही धारणा’ (२०५४) ‘संस्कृतिसम्बन्धी दुई–चार कुरा’ (२०४७) र ‘प्यारो दाजुको सम्झना’ (२०६२) जस्ता कृतिहरू निबन्धात्मक किसिमका सैद्धान्तिक समालोचना हुन् । सामाजिक विकृति, विसङ्गति, अन्याय, अत्याचार, शोषण, दमन, नारीपुरुष असमानता आदिको विरोध गर्दै समाजको आमूल परिवर्तन चाहने श्यामप्रसाद वैचारिक साहित्यकार हुन् । उनले आफ्ना रचनामा माक्र्सवादी जीवनदृष्टिलाई लिएर वर्गीय असमानताले उब्जाएका सामाजिक विभेदलाई देखाउँदै सामाजिक समानता र न्यायका पक्षमा आफ्नो अभिमत प्रकट गरेका छन् । सरल, स्वाभाविक र सुरुचिपूर्ण भाषाशैलीमा लेखिएका उनका रचनाहरू कलात्मक पनि छन् ।

प्रगतिवादी नेपाली साहित्यका धरोहरका रूपमा स्थापित श्यामप्रसादको सात दशकभन्दा लामो साहित्यिक यात्रा रहेको छ । यस अवधिमा उनले प्रगतिशील लेखक संघको स्थापना (२००९) का साथै कैयांै महŒवपूर्ण सङ्घ–संस्थाहरूको समेत अगुवाइ गरेर प्रगतिवादी साहित्यिक आन्दोलनमा महŒवपूर्ण कार्य गरेका छन् । श्यामप्रसादले ‘सेवा’ (२००४), ‘सन्देश’ (२००६) तथानख्खु जेलमा रहँदा स्लेट पत्रिकाहरू, ‘गुनासो’ (२००७, दैनिक) ‘ज्वाला’ (२००७, साप्ताहिक) ‘तरुण’ (२००७, साप्ताहिक) र ‘अध्ययन’ (२००८, हस्तलिखित मासिक), ‘सेवा’ (२००८, पुनः प्रकाशन), ‘जनमत’ (२०१०, नेकपाको साप्ताहिक मुखपत्र), ‘मसाल’ (२०१३) नेकपाको मुखपत्र), ‘हालखबर’ (२०१३), ‘प्रकाश’ (२०१४, नेराकांको मुखपत्र), ‘स्वास्नीमान्छे’ (२०१५), ‘साहित्यिक’ (२०१६, द्वैमासिक), ‘प्रलेस’ (२०५३) आदि पत्रिकाको सम्पादन–प्रकाशन गर्नुका साथै नेकपासँग सम्बद्ध आनन्द पे्रसको मेनेजर (२०१२) तथा नेपाल पत्रकार सङ्घको कार्यसमिति सदस्य (२०१८) र २०१९ सालमा हंगेरीको बुडापेस्टमा भएको पत्रकारहरूको अन्तर्राष्ट्रिय सङ्गठनको पाँचौँ महाधिवेशनमा ‘अ रिपोर्ट अफ जर्नालिजम÷जर्नालिस्ट अफ नेपाल’ नामक कार्यपत्र पेस गरेर (यो कार्यपत्रको नेपाली अनुवाद त्रिवि पत्रकारिता बी ए को पाठ्यक्रममा राखिएको छ) । पत्रकारिताका क्षेत्रमा समेत महŒवपूर्ण योगदान पु¥याएका छन् श्यामप्रसादले । उनी उपत्यकाबाहिरका पहिलो संवाददाता पत्रकार पनि हुन् ।

साहित्य र पत्रकारिताजस्तै राजनीति पनि उनको जीवनको अर्को महŒवपूर्ण पाटो हो । उनी सानैदेखि विद्रोही स्वभावका थिए । समाजमा व्याप्त रुढीवाद, अन्धविश्वास एवं सामाजिक शोषण र अन्यायका विरुद्धमा उनी सानैदेखि जुझ्दै आएको पाइन्छ । मकैको खेतीका लेखक सुब्बा कृष्णलाल अधिकारीले पाएको दण्ड, भारतमा चलिरहेको अङ्ग्रेज भगाउ आन्दोलन, नेपालमा घटेको १९९७ सालको सहिदकाण्ड आदि घटनाबाट प्रभावित भएर यिनी राजनीतिमा लागेका देखिन्छ । २००४ मा राष्ट्रिय काङ्ग्रेसको आह्वानमा भएको सत्याग्रहमा श्यामप्रसादको पनि सक्रिय सहभागिता रहेको थियो । कृष्णप्रसाद भट्टराई र दयाशंकर मुन्सीहरू भारतको रक्सौलमा निर्वासित जीवन बिताउँदै श्यामप्रसादलगायतका युवाहरूलाई राजनीतिक प्रशिक्षण दिने गर्दथे भने श्यामप्रसाद र अन्य साथीहरू वीरगन्जमा नाराजुलुस गरेर राणाशासनको विरोध गर्दथे । यही क्रममा राणाशासन विरोधी पहिलो अहिंसात्मक अवज्ञा आन्दोलनको पहिलो डफ्फामा छानिएका श्यामप्रसाद २००४ असोज २२ मा पक्राउ पर्दछन् र एक महिना जेल जीवन बिताएर मुक्त हुन्छन् । कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्यता (२००९) लिनुपूर्व नै राणा विरोधी आन्दोलनमा सक्रिय रहँदा २००४ सालमा दुई महिना, २००५ देखि २००६ सालसम्म एक वर्ष र २००७ सालमा ९ महिना जेल जीवन र २०२४ सालदेखि २०४७ सालसम्म २३ बर्से भूमिगत जीवन बिताएका श्यामप्रसाद स्वयंमा एउटा आन्दोलन र जीवित इतिहास हुन् ।२००५ माघ १३ मा उनी दोस्रो पटक पक्राउ परेर २००६ मा जेलबाट छुटे पनि काठमाडौँ उपत्यकाबाहिर जान नपाउने गरी नजरबन्दमा राखिए । यस्तो प्रतिकूल अवस्थामा पनि उनले राणाविरोधी आन्दोलनलाई थप सशक्त पार्न ‘पाँच भाइ संगठन’को निर्माण गरी यसको निर्देशनमा ‘सन्देश’ साहित्यिक पत्रिका र ‘कोसेली’ भूमिगत राजनीतिक (हस्तलिखित) पत्रिका प्रकाशन गरेको पाइन्छ । दोस्रो पटकको पक्राउमा सिंहदरबार गारद, सदर ठाना खोर र भद्रगोल जेलमा बसेका श्यामप्रसादको सम्बन्ध टंकप्रसाद आचार्य र उनका साथीहरू रामहरि शर्मा, चूडाप्रसाद शर्मा, गोविन्दप्रसाद उपाध्याय र खड्गमान सिंहसँग भएको पाइन्छ । २००६ सालमा पुष्पलालको नेतृत्वमा कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना भएपछि स्वयम् पुष्पलाल, धनुषचन्द्र गौतम, मदनमणि दीक्षित, महेशमणि दीक्षित आदिमार्फत यिनी पनि नेकपामा सङ्गठित भएका हुन् । नेकपाको पार्टी सदस्यता भने यिनले

२००९ सालमा लिएको पाइन्छ । पछि आएर पार्टीमा देखापरेको गुटफुट र विभाजनका कारण सम्पर्क विच्छेद भएपछि छुट्टै सङ्गठनको आवश्यकता महसुस गरेर २०२४ सालमा भूमिगत भएपछि यिनले नेपाल कम्युनिस्ट सङ्गठन नामक गुप्त सङ्गठन खोलेर त्यसको नेतृत्वसमेत गरेको पाइन्छ ।

राणाविरोधी आन्दोलनबाटै सबैखाले निरंकुशताको विरोध र अग्रगमनका पक्षमा रहँदै माक्र्सवादी अध्ययनबाट आपूmलाई खार्दै केही समय अघिसम्म पनि सक्रिय रहेका श्यामप्रसाद युद्धप्रसाद मिश्र र गोपालप्रसाद रिमाललाई आफ्ना अग्रज र उत्प्रेरक व्यक्तित्व मान्छन् । प्रगतिवादी नेपाली साहित्यका अघिल्लो पुस्ताका स्थापित स्रष्टाहरू हुन् वा वर्तमान पुस्ताका साधनारत स्रष्टा हुन्, कुनै न कुनै रूपमा श्यामप्रसादबाट प्रभावित र प्रेरित रहेकै पाइन्छन् । प्रगतिवादी राजनीतिक, साहित्यिक फाँटका अग्रणी व्यक्तित्व, पछिल्ला पुस्ताका सबैका गुरु श्यामप्रसादको यस क्षेत्रमा अमूल्य योगदान रहेको छ । यिनै योगदानहरुको कदर गर्दै उनलाई नागरिक स्तरबाट राष्ट्रिय अभिनन्दनका साथ सम्मान गर्न लागिएको हो ।

http://www.rajdhani.com.np बाट साभार